هنر جلد سازی

هنگامی که کتاب و کتاب آرایی رایج گشت، ضرورت مجلد ساختن کتب و تزیین جلد با هنر نقاشی نیز پیش آمد و هنری به نام جلدسازی زاده شد. این مقاله به سیر تاریج این هنر در ایران می پردازد.

 هنر جلدسازی از هنرهایی است که در ایران پیشینه ای دیرینه دارد. در ایرانباستان، برای حفظ اوراق پوستی و یا "توز" و یا "دیبه" از محفظه هایی استفاده می شده است. این محفظه ها از آهن و یا مفرغ بود و بعدها آن را از زر و سیم هم ساخته اند و روی این محفظه ها ، بنا به اهمیت کتاب، با گوهر آراسته می شد. بعدها با پیشرفت کار دباغی پوست، توانستند " پارشمن" (=منسوب به پرگامون در آسیای صغیر) بسازند. در دباغی پوست پیشرفت تا بدانجا حاصل شد که از پوست بز و بز کوهی کاغذهایی به مراتب لطیف تر از کاغذهای امروزی تهیه می کردند. سپس اوراق را شیرازه می بستند. پس از رواج شیرازه و " تدوین" اوراق ، کتاب به صورت کنونی در آمد و در این زمان است که برای حفاظت اوراق مدون ، به هر یک از کتابها محفظه هایی از چرم و چوب و فلز اختصاص یافت و چون محفظه هایی چوبی و فلزی در معرض تباهی بودند، محفظه های چرمین رواج یافت که هم از نظر وزن سبک و هم مقاومت آن بیشتر است و ساختن آن نیز آسانتر .

با سابقه ای که برای گوهرنشانی محفظه ها وجود داشت ، در گوهر نشانی و تزیین جلدهای چرمین نیز ذوق و سلیقه به کار می بردند و کتابهای گوهر نشان ایران باستان، در تاریخ یاد شده است. از آن جمله درباره " افشین" ، سردار مشهور عهد عباسی  ، گفته اند که در خانه اش کتاب هایی آراسته به گوهرها و سنگ های زینتی یافته می شده است.

زمان ساسانیان گذشته از جلدهای پوست چرمین، جلدهای زری هم متداول بوده است. در دوره اسلامی ساده ترین انواع جلد و قدیمی ترین آن جلد چرمی بوده که از پوست حیوانات اهلی مانند گوسفند و اسب و غیره تهیه می شده است و آن را بر چند لایه کاغذ یا خمیر کاغذ، مانند مقوای امروزی، تهیه کرده و یا روی یک ورقه چوب نازک کشیده و جلدکتاب می کردنه اند.

با سابقه ای که برای گوهرنشانی محفظه ها وجود داشت ، در گوهر نشانی و تزیین جلدهای چرمین نیز ذوق و سلیقه به کار می بردند و کتابهای گوهر نشان ایران باستان، در تاریخ یاد شده است. از آن جمله درباره " افشین" ، سردار مشهور عهد عباسی  ، گفته اند که در خانه اش کتاب هایی آراسته به گوهرها و سنگ های زینتی یافته می شده است.

این جلدها نخست ساده و حتی الوان آن محدود به رنگ قهوه ای و زرد رنگ و سیاه رنگ بود و روی آن هیچ گونه نقش تزیینی نداشته است ، ولی در قرن چهارم هجری قمری ، اندک اندک نقوش ساده ای بر جلدها به کار برده شد که باید آن را نوعی " نقاری" دانست، زیرا بر روی چرم ، با قلم فولادی نقوش ساده و ابتدایی می انداخته اند. بعدها به تدریج ، این نقوش دقیق تر و از رسم های هندسی استفاده شد.

گاهی بخشهای فرو رفته این نقوش را با رنگ سفید و سیاه مشخص می کردند یا فقط روی جلد با نقوش ساده ی سیاه و سفید تزیین می شد. نمونه هایی از هنر جلد سازی دوره ی صفویکه بر آنها نقاشی و تصاویر انسانی است ، در موزه صنایع تزیینی و مجموعه ی کارتیه ی پاریس و مجموعه ساره در برلین و انجمن سلطنتی آسیایی لندن محفوظ است.

به گفته ی " ارنست کوپل" هنر شناس پرآوازه: مکتب قسطنطنیه در هنرهای صحافی ، جلدسازی ، صورتگری، زاده مکتب تبریز عهد صفوی است. تاثیر هنرایرانیان تا آن حد است که جلدسازان ترک و عرب آنچه دارند از ایرانیان دارند.

هنرمندان هند هم با مهاجرت عده ی زیادی از مجلدگران ایرانی به هند، سبکهای ایرانی را در ساخت جلدهای چرمی و روغنی پیروی کرده و از ایرانیان این هنرها را آموختند.

از معروفترین جلد سازان در روزگار بایسنغر میرزا، پسر شاهرخ تیموری در قرن نهم هجری قمری، و سلطان یعقوب، " استاد قوام الدین تبریزی است که گویند منبت کاری روی جلد از آفرینشهای اوست. " عیشی" و " محمود مجلد" نیز از هنرمندان دوره سلطان یعقوب بوده اند . از جلد سازان دوره شاه تهامسب اول صفوی ، " محسن مجلد" است و " قاسم بیک تبریزی" که تا سال 1000 هجری قمری در قید حیات بوده است.

از جلدسازان معروف دیگر در قرن نهم و دهم هجری قمری، " دوست محمد"، " شیخ عبدالله امامی"، " سنگی علی بدخشی" ، " میر سید فغانی هروی" ، " مظفر علی" و " محمد امین" بوده اند و استادان جلد روغنی می توان از " " بهزاد" ، " رضای عباسی" و " یاری مذهب هروی" یاد کرد.

گاهی بخشهای فرو رفته این نقوش را با رنگ سفید و سیاه مشخص می کردند یا فقط روی جلد با نقوش ساده ی سیاه و سفید تزیین می شد. نمونه هایی از هنر جلد سازی دوره ی صفویکه بر آنها نقاشی و تصاویر انسانی است ، در موزه صنایع تزیینی و مجموعه ی کارتیه ی پاریس و مجموعه ساره در برلین و انجمن سلطنتی آسیایی لندن محفوظ است.

از هنرمندان قرن یازدهم به بعد " علی قلی جبه دار" هنرمند عهد شاه عباس صفویو از هنرمندان قرن دوازدهم و سیزدهم هجری قمری : " میرزا بابا اصفهانی" و " آقا صادق" و " علی اشرف" و " آقا باقر" و " آقا نجف" و " آقا زمان" معروفند.

از جلد سازان مکتب هرات و شاخه های آن می توان از کسانی چون " خواجه غیاث الدین تبریزی" ، " جعفر بایسنقری" ، " احمد رومی" ، "معروف نقاش"، " پاینده"، "درویش محمد هروی" ، " خواجه علی" ، " خواجه عبد الحی" ، " محمود شاه خیام" و پسرش " محمد خیام" ، " علی یزدی" ، " امیر جلال الدین کاسی"، " موسی مصور" ، " محمد نقاش هروی"، " سلطان علی مشهدی" نام برد.

از هنرمندان دوره متاخر ، " لطفعلی خان صورتگر" و " آقا فتح الله شیرازی " و " میرزا علی درودی" و " عتیی " مشهورند.

پسورد تمامی کتاب ها را از اینجا دانلود کنید...